Een vleestaks van zo’n 2 à 6 euro per kilo is goed voor natuur, dier én boer, maar volgens een onderzoek van consultancybureau EY ‘onuitvoerbaar’. Alleen: dat onderzoek, in opdracht van het ministerie van landbouw, was gekleurd en eenzijdig. Niet gek, aangezien het ministerie de opdracht zó formuleerde dat de uitkomst vooraf al bijna vaststond.
Dit stuk in 1 minuut
Wat is het nieuws?
- In 2020 vroeg het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit aan consultancybureau Ernst & Young (EY) om onderzoek te doen naar de ‘uitvoerbaarheid’ van een vleestaks.
- Daarbij benadrukte het ministerie ‘de complexiteit’ van zo’n heffing, en moest EY nadrukkelijk niet kijken naar de economische gevolgen, de gedragseffecten, consumptiepatronen en eventuele milieu- of gezondheidseffecten van een vleesbelasting.
- Experts zijn kritisch op de voorgeschreven methode en de opdracht. De vraagstelling is ‘sturend, gesloten en slecht geformuleerd’.
- Ook met het rapport zelf is veel aan de hand. Zo doet EY meerdere aanbevelingen zonder die grondig te onderbouwen, om ze vervolgens zelf als onuitvoerbaar te bestempelen.
Waarom is dit belangrijk?
- De vleestaks is niet alleen goed voor dierenwelzijn en de natuur, maar ook voor burgers en boeren.
- De opbrengst van een taks – jaarlijks tot wel 1,4 miljard euro – kan namelijk gebruikt worden om boereninkomens te stutten en de btw op groente en fruit te verlagen. Minder vlees eten is daarnaast ook nog eens goed voor de volksgezondheid.
- Het ministerie is voorlopig niet van plan een vleestaks verder te onderzoeken of in te voeren.
Hoe hebben we dit onderzocht?
- Na een tip van een lezer vroeg Follow the Money documenten op bij het ministerie van Landbouw over het onderzoek van EY.
- FTM legde de offerteaanvraag en interne mailwisselingen voor aan meerdere experts.
Lees verder
Was dit kader nuttig?
Zijn we blij mee!
Balen!
Vertel ons wat beter kan:
Meld je aan voor onze nieuwsbrief en krijg een maand gratis Follow the Money.
Schrijf je hier in
Wat doe je als ministerie wanneer een actiegroep blijft lobbyen voor een maatregel die je zelf niet ziet zitten?
In 2020 zetten 50 duizend mensen hun handtekening onder depetitie ‘Ja, ook ik wil een eerlijke vleesprijs’.
Een vleesbelasting van 2 à 6 euro per kilo remt de consumptie van vlees, en dat leidt tot een flinke afname van de stikstof- en broeikasgasuitstoot van de landbouw. Dat betoogden de initiatiefnemers van de petitie op basis van een door hen betaalde studie. Het geld dat de heffing zou opleveren – jaarlijks tot wel 1,4 miljard euro – zou kunnen worden ingezet om groenten en fruit goedkoper te maken en om boeren te helpen verduurzamen.
De ondertekenaars wilden dat het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) vlees zo snel mogelijk duurder zou maken. Maar een aantal ambtenaren waarschuwde intern dat een vleestaks zou leiden tot meer ‘complexiteit en regeldruk voor het bedrijfsleven’. En ook voor de Belastingdienst – die al jaren met grote ICT-problemen kampt – zou het heffen van een belasting op vlees ontzettend moeilijk zijn, vreesden de ambtenaren. Dat blijkt uit interne documenten die Follow the Money verkreeg met een beroep op de Wet open overheid.
Een van de ambtenaren mailde: ‘Nog even ter illustratie van de complexiteit: Vlees wordt vaak in samengestelde producten verwerkt, zoals in magnetronmaaltijden, vleessalades, worstenbroodjes of vleeskroketten. Een btw op vlees zal dan leiden tot een groot aantal afbakenings- en controleproblemen op elk leveringsmoment, waar dan ook in de keten.’
Bovendien waarschuwden ambtenaren er in een interne notitie voor dat vlees het ‘stigma slecht’ zou kunnen krijgen.
Vanwege de petitie en de ‘vele aandacht’ die er ‘de laatste tijd’ is voor een vleestaks, besloot het ministerie in de zomer van 2020 toch een onderzoek te bestellen bij een ‘onafhankelijk fiscaal expert’.
Uit de interne documenten over de totstandkoming van de studie, die Follow the Money opvroeg na te zijn getipt door een betrokkene, blijkt dat het ministerie de onderzoeksvraag sturend formuleerde, en consultancyfirma EY het onderzoek slecht uitvoerde. Het ministerie formuleerde de opdracht aan EY zo, dat de uitkomst vooraf al bijna vaststond.
Toch werd na dat onderzoek de discussie over vleestaks in de kiem gesmoord, en in het hoofdlijnenakkoord van kabinet-Schoof komt het onderwerp zelfs helemaal niet voor.
Het ministerie nodigde de consultants van EY uit om een offerte te maken, en benadrukte daarbij dat de focus van het onderzoek moest liggen op ‘de complexiteit’ van een vleesbelasting. Het moest nadrukkelijk niet gaan over de economische gevolgen, de gedragseffecten, consumptiepatronen en eventuele milieu- of gezondheidseffecten van een vleesbelasting.
De onderzoekers kregen van het ministerie alvast een duwtje richting de gewenste uitkomst: ‘Het kabinetsbeleid op dit punt is al jaren dat een heffing niet wenselijk is, met als belangrijkste argument de complexiteitstoename.’ Dat er argumenten zijn waarom een vleestaks wél maatschappelijke meerwaarde kan hebben, werd slechts zijdelings benoemd.
Het ministerie kreeg precies waar het om vroeg. In februari 2021 kwam EY met hetrapport. De conclusie: een nationale verbruiksbelasting op vlees is ‘nauwelijks uitvoerbaar’, ‘in ieder geval op de (zeer) korte termijn’.
De vleestaks was op dat moment een belangrijk onderwerp in debatten voor de Tweede Kamerverkiezingen in maart, en verschillende media namen de conclusies van EY gretig over: ‘een vleestaks is niet automatisch een wondermiddel’, melddede Volkskrant. ‘Ook zonder alle gevonden knelpunten, zou een nationale vleesbelasting alsnog niet de beste keuze zijn’ voor verduurzaming van de landbouw, schreef vakbladFoodAgribusiness. En vakbladAccountancy Vanmorgen stelde onomwonden: ‘EY maakt gehakt van vleestaks’.
‘Subjectief gekleurde verhandeling’
‘Omdat de andere aspecten van een vleestaks, zoals milieuvoordelen, besparingen in het milieubeleid elders en gezondheidsvoordelen niet worden onderzocht, dreigde het sowieso een gekleurd verhaal worden,’ zegt Geert Bergsma van CE Delft. Zijn bureau voerde het onderzoek uit dat ten grondslag lag aan de petitie. ‘Dat er alleen onderzoek wordt gedaan naar een deelvraag zien we vaker gebeuren, en dat kan ook prima, als andere deelvragen al goed onderzocht zijn. Maar dan moet daarna wel het hele verhaal verteld worden.’
Het ministerie laat aan FTM weten nog steeds achter de keuze van de beperkte insteek van dit ‘eerste oriënterende onderzoek’ te staan. ‘Natuurlijk moet een dergelijke afweging, mocht die ooit gemaakt worden, voortkomen uit een afweging van alle aspecten, zoals gedrag, milieu en gezondheid.’
EY voorziet ongezondere keuzes van consumenten en meer concurrentie voor boeren, zonder uit te leggen waarom
Toch noemt VU-hoogleraar integriteit Rob van Eijbergen de insteek van het EY-onderzoek problematisch: dat alleen het kabinetsstandpunt wordt genoemd, leidt volgens hem tot ‘doelredenering’. ‘Het onderzoek heeft als doel: aantonen dat de invoering van een vleestaks heel ingewikkeld is.’ Hij oordeelt dat de opdracht ‘sturend, gesloten en slecht geformuleerd’ is. ‘Ik zou deze opdracht niet hebben aangenomen.’
Ook opmerkelijk: LNV vroeg om een ‘essay’ op basis van deskresearch. Een essay is volgens de Van Dale een ‘subjectief gekleurde verhandeling’. Fredo Schotanus, hoogleraar publieke inkoop aan de Universiteit Utrecht, vindt die voorgeschreven essayvorm ‘twijfelachtig’. ‘Ik zou juist interviews met deskundigen uit binnen- en buitenland verwachten,’ zegt hij.
Salamipizza’s
Niet alleen was de offerte sturend, EY voerde het onderzoek ook slecht uit. Zo doet het bureau in het 62-pagina’s tellende rapport meerdere aanbevelingen zonder dat het die grondig onderbouwt, om die vervolgens zelf als onuitvoerbaar te bestempelen.
Volgens EY ligt het bijvoorbeeld ‘niet voor de hand’ om belasting te heffen op vlees dat in de Nederlandse supermarkt ligt, maar uit het buitenland afkomstig is. In dat geval zou het volgens de consultants in het land van oorsprong belast moeten worden, al leggen ze niet uit waarom. Om vervolgens te benadrukken dat het uitsluitend belasten van vlees uit Nederland leidt tot een slechtere concurrentiepositie voor de Nederlandse boer.
Het belangrijkste tegenargument: er is geen geschikte uitvoerder
Ook gaan de consultants ervan uit dat de heffing niet voor ‘samengestelde vleesproducten’ als salamipizza’s of worstenbroodjes geldt, zonder onderbouwing, en waarschuwen ze dat dergelijk bewerkt voedsel daardoor aantrekkelijker – want relatief goedkoper – wordt. Daarmee zou de vleestaks bijdragen aan ongezonde keuzes in de supermarkt, concludeert EY.
Daarnaast stelt EY dat het niet mogelijk is om supermarkten juridisch te verplichten de belasting door te berekenen aan de consument. Maar dat iets niet te verplichten is, betekent niet dat het niet kan. Uit eenevaluatierapport van het ministerie van Financiën blijkt dat winkels belastingen ‘doorgaans’ niet volledig, maar wel voor meer dan zeventig procent doorberekenen aan de consument. Dat gebeurt immers ook bij brandstof, alcohol en sigaretten.
Dossier
Toekomst van de landbouw
De sector die ons allen van oudsher voedt, legt een steeds grotere druk op de schaarse ruimte. Follow the Money onderzoekt de belangen achter de landbouwindustrie.
Bekijk artikelen
Een soort nee, tenzij
Al met al is de vleesheffing volgens EY ‘naar alle waarschijnlijkheid niet het beste middel om de doelstellingen te bereiken.’ Het belangrijkste argument: er is geen geschikte uitvoerder. Die conclusie trekt EY op basis van drie interviews: met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) en de Belastingdienst. Maar uit de vrijgegeven documenten blijkt dat die organisaties zichzelf al op voorhand niet geschikt achtten om de praktische uitvoering van een vleestaks op zich te nemen.
‘Als je wetenschappers en deskundigen vraagt, krijg je een objectiever, breder en genuanceerder beeld’
Niet gek: de RVO is een ondernemersloket, de NVWA een toezichthouder en de Belastingdienst is zo overbelast dat die altijd ‘nee’ zegt. Tijdens het offertetraject mailde een ambtenaar van LNV: ‘De Belastingdienst [is] geadviseerd de focus op de kerntaken te houden. Het is een soort nee, tenzij’.
Hoogleraar publieke inkoop Schotanus: ‘De keuze van EY [om zich alleen te baseren op interviews met overheidsinstanties,red.] vind ik opvallend. Natuurlijk moet je met overheden spreken, maar het is de vraag of deze overheden neutraal in de discussie staan. Als je ook onafhankelijke wetenschappers en deskundigen bevraagt, krijg je als het goed is een objectiever, breder en mogelijk ook genuanceerder beeld.’
Dat deed EY niet, en het rapporteerde dat de bezwaren van mogelijke uitvoeringsorganisaties niet ‘zonder meer gemakkelijk en/of binnen beperkte termijn te overkomen’ zijn. Wat het zou kosten om de systemen van de Belastingdienst wel geschikt te maken voor een vleesbelasting, onderzocht het bureau niet.
Jammer, vindt de Delftse onderzoeker Bergsma, omdat juist dat nuttige informatie zou zijn om de kosten en baten van een vleesheffing tegen elkaar af te kunnen wegen. ‘Invoering is absoluut complex,’ zegt hij, ‘maar wel vergelijkbaar met andere belastingwetgeving,’ zoals de recent ingevoerde suikerbelasting. ‘De Belastingdienst zit inderdaad niet om nieuwe taken te springen, maar als het belang groot genoeg is, kunnen er middelen en tijd voor worden vrijgemaakt.’
Nadat het EY-rapport begin 2021 werd gepubliceerd, reageert een ambtenaar in een interne mail verbolgen: ‘Liever iets meer creativiteit en studie hoe het wél kan’. Hij benadrukt dat LNV en de Belastingdienst samen eerder hebben geconcludeerd dat invoering weliswaar tijd zou kosten, maar niet onmogelijk is. ‘Wat me [..] opvalt is dat het rapport de conclusie dat een systeem niet van vandaag op morgen is in te voeren, veralgemeniseert tot “vrijwel niet uitvoerbaar.” Het rapport serveert mijns inziens de verbruiksbelasting te gemakkelijk als te complex af.’
Bergsma is het daarmee eens en wijst op Duitsland, waar het gesprek over een vleestaks vooral over de politieke wenselijkheid gaat. Daar vinden ze hetniet onuitvoerbaar, zegt hij.
Ook het ministerie zegt nu dat het EY-onderzoek onvoldoende was om de vleestaks van tafel te schuiven. Volgens een woordvoerder was er na het EY-onderzoek nog ‘behoefte aan aanvullend onderzoek.’
Niettemin duikt het rapport van EY regelmatig opnieuw op als een mogelijke vleestaks wordt besproken. Minister Henk Staghouwerkondigde in maart 2022, ruim een jaar na publicatie van het EY-rapport, in een Kamerbrief aan dat hij opnieuw onderzoek wilde laten doen om uitsluitsel te krijgen over de uitvoerbaarheid van de vleestaks.
In de tussentijd hadden wetenschappers van Wageningen Universiteit (WUR) namelijk, ook in opdracht van het ministerie, meeronderzoek gedaan naar een vleesheffing waarbij de opbrengst gebruikt wordt voor verduurzaming. Zo’n variant – door EY overigens niet genoemd – heeft volgens de onderzoekers ‘onder voorwaarden’ een positieve impact op de natuur, inkomens van boeren, dierenwelzijn en gezondheid van de consument. Zelfs de LTO, de grootste boerenclub van Nederland, reageerde achter gesloten deuren enthousiast: ‘Dit is helemaal prima, als wij maar aan de knoppen zitten,’ vatte de WUR de mening van de boerenclub samen.
Meteen na de Kamerbrief van maart 2022 kwamen er boze reacties.
In de Tweede Kamerbegonnen meerdere fracties over de uitvoerbaarheid. Roelof Bisschop (SGP) diste een lijst praktische bezwaren op, die Pieter Grinwis (ChristenUnie) op zijn beurt ‘zeer terecht’ vond. Caroline van der Plas (BBB) was van mening dat de minister ‘weinig empathie en voelsprieten’ leek te hebben voor de gevoelens in de samenleving en voor het feit dat er ‘ontzettend veel plannen en regels’ over de agrarische sector uitgestort werden.
Thom van Campen (VVD) vond de timing van de minister – gezien de gierende inflatie, hoge gasprijzen en grote onzekerheid onder boeren vanwege de stikstofcrisis – ‘principieel onjuist, nog los van de praktische uitwerking’ en de problemen bij de Belastingdienst.
‘Allemaal onzin’
In hetdebat veroorzaakte D66-Kamerlid Tjeerd de Groot een misverstand dat een eigen leven ging leiden. Hij begon zijn bijdrage met de woorden: ‘Alle hulde voor de minister dat hij de moed heeft om hier te zeggen: ik ga doorpakken ten aanzien van de vleestaks. Het is goed dat er nu een vleestaks komt.’
CDA-Kamerlid Derk Boswijk wees hem er direct op dat de minister slechts een onderzoek had aangekondigd, waarop De Groot zijn fout toegaf, met de toelichting: ‘Ik heb vooral de discussie op Twitter gevolgd.’
Maar de schade was al aangericht: de nuance dat er slechts een onderzoek was aangekondigd, ging verloren. De PVV diende een motie in waarin Staghouwer verzocht werd ‘geen vleestaks in te voeren’. Ook in een ronkendTelegraaf-artikel werd de feitelijke onjuistheid van De Groot herhaald: ‘Met ongeloof en ergernis wordt gereageerd op de wens van landbouwminister Henk Staghouwer om een vleestaks in te voeren’, luidde de eerste zin.
Staghouwer wasnot amused. In WeekbladEWzei hij later dat de bezwaren in de Kamer en de media ‘allemaal onzin’ waren. Kamerleden legden zijn Kamerbrief uit als een definitieve stap naar een vleesbelasting. Terwijl het wat hem betreft slechts om een onderzoek ging en dan ook nog eens met specifieke aandacht voor een ‘inkomensverbetering voor duurzaam producerende boeren’.
De Telegraafpakte eveneens uit. De krantkopte: ‘Boosheid en onbegrip over vleestaks: Na de boer is nu de slager de dupe’. Gert-Jan Oplaat, voorzitter van de koepel van kippenslachterijen Nepluvi (en tegenwoordig senator voor de BBB), kwam in het artikel uitgebreid aan het woord en verwees daarbij naar het EY-rapport. ‘Een jaar geleden heeft EY er al naar gekeken. De uitkomst was dat het “nauwelijks uitvoerbaar” is.’
Was boerenclub LTO tegen de WUR-onderzoekers nog gematigd positief over een vleestaks, in hetpersbericht dat uitging na de Kamerbrief van Staghouwer sloeg de organisatie een heel andere toon aan. Toenmalig voorzitter Sjaak van der Tak stelde: ‘Het idee is niet nieuw, en de conclusie is bekend: de consument wil het niet, de producent gelooft het niet, en de overheid kan het niet.’ Dat laatste punt onderbouwde hij door te verwijzen naar EY.
De PVV diende eenmotie in ‘om geen vleestaks in te voeren’, die een brede Kamermeerderheid kreeg, onder andere dankzij steun van de VVD, de BBB en de toenmalige eenpitter Omtzigt. En zo verdwenen de plannen voor een vleesbelasting in een la.
Het ministerie, inmiddels onder leiding van Femke Wiersma van de BBB, laat weten dat er door het aannemen van de motie twee jaar geleden ‘geen basis’ meer was voor aanvullend onderzoek. In reactie op de vraag of Wiersma een vleestaks overweegt als manier om de landbouw te verduurzamen en de inkomens van boeren tegelijkertijd te stutten, meldt het ministerie dat de vleestaks ‘niet opgenomen is in het hoofdlijnenakkoord’.
Reactie EY
‘Dank dat jullie ons in de gelegenheid stellen om te reageren. Die kans laten we aan ons voorbijgaan. Het is niet aan ons om te reageren op opdrachten die we voor cliënten uitvoeren.’
